Ծանոթ ու միաժամանակ անհայտ…սխտոր
ՖՈՏՈՍխտորի հայրենիքը Կենտրոնական Ասիան է: Այն մշակվել է Հին Եգիպտոսում, Հունաստանում, Հռոմում և Հնդկաստանում, քանի որ այդ երկրներում չէին վախենում ուժեղ հոտերից:
Իսկ Հին Չինաստանում սխտորն ուներ կողմնակի օգտագործում, որն արդեն իսկ ծանոթ է շատերին վամպիրների մասին պատմություններից: Ենթադրվում էր, որ սխտորը վախեցնելու է չար ոգիներին թաղման արարողության ժամանակ:
Հոմերոսյան հերոսների մասին միանգամայն ճշգրտորեն հայտնի է, որ Աքիլլեսը, Ագամեմնոնը և խորամանկ Ոդիսևսը կապ են ունեցել սխտորի հետ, քանի որ սխտորի տտիպ բույրը Իլիականում և Ոդիսականում խառնված է եղել արյան հոտին:
Դրանից ավելի ուշ ժամանակներում, հին հույն մարզիկները ծամում էին սխտոր մրցույթներից առաջ, որը այն ժամանակ համարվում էր «դոպինգ» և պատժվում էր: Միջնադարում եվրոպացի գյուղացիները սխտորով համեմում էին աղ դրած տավարի միսն ու ծովատառեխը, իսկ ռուս գյուղացիները կատակով ասում էին. «Սխտոր և բողկ, այդ կերպ որովայնը պնդվում է»: Այդ ժամանակներում սխտորով ախտահանումը շատերին է փրկել ստամոքսային հիվանդություններից: Սխտորի հաշվին կա նաև մի ակնհայտ սխրանք. 1720 թվականին սխտոր-քացախ դաշինքով փրկվել են հազարավոր մարսելցիներ (Ֆրանսիա)՝ կանխվել է ժանտախտի համաճարակի տարածումը:
Հին հռոմեացիները, ինչպես հին եգիպտացիները, սխտորն օգտագործել են որպես համեմունք որսի մսի և ձկան կերակրատեսակների համար, դրանից պատրաստել են սուսներ և աղցաններ և այն ավելացրել տարբեր ճաշատեսակների մեջ:
Նվաճելով Եվրոպան հռոմեացիներն այն նվաճել են նաև սխտորի համար. տեղական բնակչությունը լեգեոներներից արագ ընդունել է սխտոր օգտագործելու սովորույթը:
Ներկայումս սխտորը կարելի է գտնել ինչպես շվեդների, այնպես էլ էսկիմոսների սննդակարգում: Բայց, իհարկե, սխտորը ավելի համապատասխան է արևելյան ուտեստներին, իսկ հյուսիսային երկրների տնային տնտեսուհիները, լսելով սխտորի բուժիչ հատկությունների մասին, ոգևորության պոռթկումից շտապել են այն ավելացնել անխտիր բոլոր ուտեստների մեջ:
Ճիշտ է, սխտորի նկատմամբ հետապնդումներ շատ են եղել: Անցյալ դարի խոհարարական գրքերը հաճախ են հեգնանքով հիշատակում այն: Անգլիայի սննդին վերաբերվող ներկա երեք հիմնական գրքերում սխտորի մասին խոսք չկա, կարծես այն այնտեղ չեն էլ ուտում: «Այս բույսի հոտը, - գրել է անցյալ դարի անգլիացի հայտնի խոհարարներից մեկը, - վիրավորական է համարվում: Սոխազգիների ամբողջ ընտանիքից սխտորը համարվում է ամենասուրը: 1548 թվականին սխտորը հասել է Բրիտանիա Միջերկրական ծովի ափերից, որտեղ այն առատորեն աճեցվում էր: Մայրցամաքում այն օգտագործվում էր առանց որևէ սահմանափակման, հատկապես Իտալիայում: Ֆրանսիացիները դա ավելացնում են ուտեստների մեջ»: Սկզբնական վիկտորիանական դարաշրջանում արտահայտված այս կարծիքից կարելի է հասկանալ. սխտորը դժոխքի ծնունդ է:
Այնուամենայնիվ մայրցամաքից Անգլիայում դրա հայտնման ամսաթիվը վերցվել է ոչ մի տեղից: Անգամ անգլերեն «գարլիկ»՝ «սխտոր» բառը հայտնվել է դեռ այն ժամանակներից, երբ անգլո-սաքսոնների ցեղերը ջարդում էին բրիտանացիների կելտական ցեղերին: Վայրի սխտորը դարեր շարունակ աճել է անգլիական եկեղեցու բակերում, և ենթադրվում էր, որ պարանոցին գցած սխտորի ուլունքները վանում են դևերին ու վամպիրներին: Ամենայն հավանականությամբ Անգլիայում սկսել են սխտոր աճեցնել 16-րդ դարից: Իտալերեն, ֆրանսերեն, իսպաներեն լեզուներում սխտորի անուններում լատիներենի արձագանք է հնչում: Իսկ Ֆրանսիայում ամեն ինչ այլ է:
Սխտորի թագավորության ճանաչված մայրաքաղաքը Գասկոնիայի Սեն-Քլեր քաղաքն է: Ամեն հինգշաբթի՝ հուլիսից հունվար, առավոտյան Սեն-Քլերում տոնավաճառ է բացվում, որտեղ կա ցուցադրվող միայն մեկ ապրանք՝ սխտոր, իհարկե բազմաթիվ տեսակների: Մրցակցությունը մեծ է, յուրաքանչյուրն է գովում իր արտադրանքը, անգամ ձգտում են այն ավելի օրիգինալ կերպով դասավորել: Այնտեղ ամեն օր վաճառվում է մոտ հիսուն տոննա սխտոր, իսկ ամռանը անգամ հարյուրից ավելի: Տոնավաճառի գլխավոր հպարտությունը տեղական սխտորն է, որը աշխարհի լավագույն տեսակներից մեկն է: Սխտորն այդ քաղաքում ուտում են տարբեր ձևերով, բայց ավելի շատ հնաոճ եղանակով. պարզապես այն քսում են մի կտոր հացի վրա, իսկ անգամ եթե տապակում են, ապա թեթևակի համարելով, որ ինչքան հում է սխտորը այնքան համեղ է: Տոնակատարությունների ընթացքում քաղաքաբնակներին լուրջ դասախոսություններ են կարդացվում սխտորի պատմության և դրա մշակման ավանդույթների վերաբերյալ: Եվ դրա կողքին, հրապարակներում, տիկնիկային ներկայացումները կրկնօրինակում են այդ ամենը: Ռուսաստանում սխտորը հայտնվեց էպիկական ժամանակներում՝ մոտավորապես 9-րդ դարում: Եվ ոչ թե արևմուտքից, այլ հարավից՝ Բյուզանդիայից: Եվ արագորեն տարածվել է. «Սխտորով ամեն ինչ համեղ է. Մի ծամիր, կուլ մի տուր, պարզապես բարձրացրու հոնքերդ»:
Կ․ Խաչիկյան