Գենետիկորեն ձևափոխված օրգանիզմներ. նոր կյանքի սկի՞զբ, թե՞ արագացված մահ

Ուսումնասիրելով և ճանաչելով շրջակա միջավայրը՝ մարդն անընդհատ փոփոխում է բնությունը՝ գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար խախտելով բնապահպանության հաշվեկշիռը: Անցած 20-րդ դարը բնութագրվեց աշխարհը վերափոխող գիտատեխնիկական առաջընթացով:

70-ական թվականների սկզբից արագ տեմպերով սկսեց զարգանալ ռեկոմբինանտ ԴՆԹ-ի տեխնոլոգիան, և մոլեկուլյար գենետիկայում ստեղծվեց նոր ուղղություն՝ գենային ինժեներիա: Գենային ինժեներիայի մեթոդները հնարավորություն են տալիս կենդանի օրգանիզմներում տեղադրելու այնպիսի գենետիկական ծրագրեր, որոնք ավելի ցանկալի են և՛ գիտության մեջ, և՛ պրակտիկայի համար:

Գենային ինժեներիայի կարևոր նպատակներից մեկը նոր տրանսգեն բույսերի և կենդանիների ստեղծումն է: Նորաստեղծ օրգանիզմները, որոնց մեջ տեղադրել էին օտար գեներ, անվանեցին տրանսգեն կամ գենետիկորեն ձևափոխված օրգանիզմներ (ԳՁՕ):

Առաջին տրանսգեն օրգանիզմները մշակվել են «Մոնսանտո» ընկերությունում (ԱՄՆ): Տրանսգեն բույսերի առաջին աճեցումները եղել են 1988 թ-ին, իսկ 1993 թ-ին դրանք առաջին անգամ հայտնվել են շուկայում:

Երկրագնդում ապրում է ավելի քան 7 մլրդ բնակչություն, որից 1/3-ը թերսնված է: Ավելին՝ մարդու կերաբաժնին անհրաժեշտ 50% սպիտակուցներից միայն 15-20%-ն է ապահովված:

Մի կողմից գենային ինժեներիայի մեթոդների շնորհիվ բազմաթիվ խնդիրներ հաղթահարվեցին գյուղատնտեսության, արդյունաբերության և բժշկության բնագավառներում, սակայն դրան զուգահեռ՝ ԴՆԹ-ի մոլեկուլների հետ գործողությունները նաև լուրջ մտավախությունների տեղիք են տալիս:

Որպես հետևանք, ի վերջո, կարող են առաջանալ պաթոգեն մանրէների և վիրուսների նոր տեսակներ, որոնք կայուն կլինեն ներկայումս օգտագործվող բոլոր հակաբորբոքիչների (անտիբիոտիկների) նկատմամբ:

Տեղափոխված գենը կարող է ազդել հարևան գեների վրա, և այդ ազդեցությունը, հնարավոր է, տարածվի նաև մինչ այդ լռող գեների վրա:

Հենց այս խնդրին էր նվիրված դեկտեմբերի 5-ին ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի էկոլոգիական իրավունքի գիտաուսումնական կենտրոնում կազմակերպված «Գենետիկորեն ձևափոխված օրգանիզմների գործածություն. օգուտներ և մարտահրավերներ» թեմայով հանրային քննարկումը, որին մասնակցում էին ԵՊՀ իրավագիտության և կենսաբանության ֆակուլտետների ուսանողները, ՀՀ բնապահպանության նախարարության ներկայացուցիչները և Խ. Աբովյանի անվան պետական մանկավարժական համալսարանի աշխարհագրության բաժնի մեկ ուսանողուհի:

 Միջոցառմանը, բացի Էկոիրավունքի կենտրոնի ղեկավար Աիդա Իսկոյանից, ներկա էին նաև ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի դեկան Գագիկ Ղազինյանը և դեկանի տեղակալ Արմեն Հայկյանցը:

Աիդա Իսկոյանը ներկայացրեց ոլորտը, արդի հիմնախնդիրները և ոլորտի կարգավորմանն ուղղված միջազգային իրավական ակտերը: Մասնակիցներին, մասնավորապես ուսանողներին ողջունեց նաև դեկան Գագիկ Ղազինյանը. «Շատ ողջունելի է, որ Էկոիրավունքի կենտրոնը բավականին ակտիվ և արդյունավետ գործունեություն է ծավալում, առավել ողջունելի և ուրախալի է, որ այդ գործունեության մասնակից են նաև ուսանողները»:

 Մինչ զեկույցներին անդրադառնալը քննարկման մասնակիցները դիտեցին անիմացիոն մի տեսահոլովակ, որը մանրամասն ներկայացնում էր գենետիկորեն ձևափոխված օրգանիզմների կիրառման պատմությունը, հետևանքները և հնարավոր վտանգները:

Այնուհետև բանախոսները ներկայացրին ոչ միայն ԳՁՕ-ների գործածության դրական և բացասական կողմերը, այլև դրանց ներկրման իրավական կարգավորումն աշխարհում և ՀՀ-ում, ինչպես նաև ԳՁՕ պարունակող սննդամթերքի վերաբերյալ տեղեկատվության մատչելիության հիմնահարցերը:

Յուրաքանչյուր զեկույցից հետո մասնակիցների միջև ակտիվ ու երկար քննարկում էր ծավալվում, ինչը վկայում էր այն մասին, որ զեկույցները պատրաստված էին բավականին հետաքրքիր և բովանդակալից:

Քննարկման բոլոր մասնակիցների կարծիքներն ու փաստարկները, ի վերջո, հանգեցին հետևյալ եզրակացությանը՝ եթե գիտությունը չի ապացուցել, որ դրանք 100%-ով անվտանգ են մարդու և ընդհանրապես ամբողջ էկոհամակարգի համար, ապա դրանց օգտագործումը պետք է արգելվի:

«Այնուամենայնիվ, համեմատության մեջ դնելով ԳՁՕ-ների դրական ու բացասական կողմերը, օգուտները և մարտահրավերները, կարող ենք փաստել՝ ԳՁՕ-ները որոշակիորեն լուծում են պարենի ապահովվածության հիմնախնդիրը, բայց հաշվի առնելով ԳՁՕ-ների թողած բացասական հետևանքները և ենթադրելով հնարավոր մարտահրավերները` ի վերջո պետք է հնարավորինս վերահսկել այս ոլորտը և հստակ օրենք մշակել»,- իր միտքն ամփոփեց ԵՊՀ կենսաբանության ֆակուլտետի ուսանողուհի Սուսաննա Մելիքյանը:

Հավելենք, որ շատ երկրներում՝ Հունաստանում, Լեհաստանում, Շվեյցարիայում, Վենեսուելայում, Ալժիրում, Թայլանդում, Բենինում, ինչպես նաև Իսպանիայի, Ավստրալիայի ու Նոր Զելանդիայի մի շարք նահանգներում կտրականապես արգելված է ԳՁՕ-ների օգտագործումը: Այս խնդրի դեմ պայքարում Հայաստանը սկսնակ է: Միայն 2004 թ-ին է ՀՀ-ն միացել Կենսաանվտանգության մասին կարթագենյան արձանագրությանը, որը ԳՁՕ-ների տրանսսահմանային տեղաշարժը կարգավորող իրավական առաջին փաստաթուղթն է: Ներկայումս Հայաստանում մշակվում է «Գենետիկորեն փոխված օրգանիզմների մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծ, որով կկարգավորվեն գենետիկորեն ձևափոխված օրգանիզմների ներմուծման, մշակման, արտահանման խնդիրները:

Ի դեպ…

Գիտնականներն արդեն լոլիկի ԴՆԹ-ի գենի մեջ ներկառուցել են արկտիկական ձկան գենը: Ըստ այդմ՝ բանջարեղենի ձևափոխված այդ տեսակը, ինչպես խորը ջրերում ապրող հյուսիսային ձուկը, շատ հեշտ է դիմակայում ցրտին:

Գենային ինժեներիայի հաջորդ «հրաշքը» կարտոֆիլն է, որին կոլորադյան բզեզն անգամ չի կարող վնասել, քանի որ կարտոֆիլի գենոմի մեջ ներկցված է վնասատուների համար մահացու թունավոր նյութ արտադրող բակտերիայի գեն: Եվ քանի որ կարտոֆիլի վրա այլ միջատներ էլ են նստում, օրինակ՝ թիթեռ, զատիկ, մեղու, հետևաբար դրանք էլ են ոչնչանում: Դրանց ոչնչացման հետևանքով էլ սկսեցին ոչնչանալ նաև թռչունների այն տեսակները, որոնք սնվում են այդ միջատներով: