Ծանոթ ու միաժամանակ անհայտ … եզդիներ
ՖՈՏՈԿա ընդհանուր կարծիք, որ եզդիները հայ բնակչության մի խումբ են։ Բայց դա այդպես չէ։ Ընդհանրապես, եզդիների մասին շատ քիչ բան է հայտնի, նրանք համարվում են ամենափակ ու առեղծվածային էթնիկ համայնքներից մեկը։ Մեծ Պուշկինը հետաքրքրված է եղել եզդիներով, և եզդի շեյխի հետ շփվելուց հետո գրել է «Ակնարկ եզդիական աղանդի մասին», որը տեղադրել է «Ճանապարհորդություն Արզրում»-ի վաղ հրատարակություններից մեկում։
Իսկ ընդհանրապես ովքե՞ր են եզդիները։ Եզդիները (ինքնանվանումը քրդերեն Êzîdî, էզիդի), Միջին Արևելքի իրանալեզու ժողովուրդ են, լեզուն էզդիկին է (քրդերենի քուրմանջի բարբառ)։ Նրանք որպես անկախ էթնո-դավանական համայնք ձևավորվել են Հյուսիսային Իրաքում մոտավորապես 8-9-րդ դարերում։ Եզդիների գլխավոր սրբավայրը Մոսուլից 40 կմ հյուսիս Լալեշում գտնվող Շեյխ Ադիի դամբարան տաճարն է։ Եզդիները արևապաշտներ են, ամեն առավոտ նրանք օգնություն են խնդրում արևից: Ինչ վերաբերում է ավանդական մշակույթին, ապա եզդիները ձուկ, կաղամբ և դդում չեն ուտում, իսկ միս շատ են սիրում, թեև խոզի միս էլ չեն ուտում։ Բաղնիք այցելելիս օճառ չեն օգտագործում, որպեսզի չաղտոտեն ջուրը։ Ապրում են Թուրքիայում, Իրաքում (գլխավորոպես՝ Մոսուլի և Սինջարի շրջաններում), Սիրիայում, Հայաստանում, Վրաստանում, Ռուսաստանում, Գերմանիայում, Ֆրանսիայում, Կանադայում, Ամերիկայում և մի շարք այլ երկրներում։ Ոչ ստույգ տվյալներով եզդիների թիվը աշխարհում հասնում է մինչև 3 միլիոնի։
Եվ ընդհանրապես, եզդիները հայեր չեն, ինչպես կարծում են ոմանք, նրանք իրականում քրդերի այն խումբն են, ովքեր դավանում են եզդիականություն։ Եզիդիզմը բարդ կերպով համատեղում է քրիստոնեությունը, զրադաշտականությունը, հուդայականությունը և նույնիսկ իսլամի տարրերը: Եզդիների կրոնը հիմնված է բանավոր ավանդույթի վրա, չնայած նրանք ունեն երկու սուրբ գիրք՝ Քեթեբե Ջիլվեն (Գիրք Հայտնություն) և Մասխաֆե Ռաշը (Սև գիրք): Եզդիներն ասում են, որ վերջին հազարամյակում զենքը ձեռքներին են կռվել իրենց կրոնը պահպանելու համար: Նշենք նաև, որ եզդիները ամենափակ խմբերից են. ոչ եզդիների հետ ամուսնություններն արգելված են, եզդի չի կարելի դառնալ, պետք է ծնվել։
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ եզդիները կռվել են Օսմանյան կայսրության դեմ Ռուսական կայսրության կողմից, ուստի գաղթել են նաև Ռուսաստան։ Նրանք ամենուր զբաղվում են նրանով ինչին սովոր են՝ անասնապահություն, հողագործություն ու առևտուր: Հետխորհրդային տարածքում եզդիները սովորաբար ներկայանում են որպես հայ, քանի որ մարդկանց ճնշող մեծամասնությունը գաղափար չունի եզդիների մասին։ Ռուսաստանում եզդիները համարվում էին քրդերի հատուկ էթնո-դավանական խումբ, սակայն արդեն 2002 թվականի մարդահամարի ժամանակ նրանց առաջին անգամ սկսել են առանձին հաշվել։ Բայց պետք է հաշվի առնել նաև այն փաստը, որ որոշ ժամանակակից եզդիներ իրենց քուրդ են համարում։ Այդ երևույթի պատճառները բավականին կոնկրետ են, բայց ընդհանուր առմամբ հասկանալի, դա փակ համայնքը լքելու և այն համայնքներին միանալու ցանկությունն է, որոնք բաց են ազգամիջյան ամուսնությունների համար, ինչպես նաև այն պատճառով, որ ժամանակակից եզդիները ավելի քիչ են հավատարիմ խիստ կրոնական արգելքներին: Եզդիների ավանդույթները մեզ համար անսովոր հավատալիքների, ծեսերի և սկզբունքների աշխարհ են: Նրանք կարող են կոպիտ թվալ, բայց այդ մարդկանց բնորոշ է լավ բնավորությունը և հարգանքը այլ մարդկանց նկատմամբ: Սակայն ժամանակն իրենն է անում՝ ավանդույթների հետ մեկտեղ հայտնվում են նորարարություններ։ Այսպիսով, եզդու տանը միշտ պատկերված է սիրամարգ. եզդիները այն համարում են հրեշտակի նման մի բան։ Բայց միևնույն ժամանակ հաճախ կարելի է սիրամարգի պատկերի կողքին տեսնել այլ սրբերի նկարներ, ոմանք անգամ եկեղեցի են գնում: Սննդի արգելքները նույնպես աստիճանաբար անցյալ են դառնում։ Այսօր կարելի է հանդիպել եզդիների, ովքեր ուտում են ձկան ուտեստներ և սալաթ, որը նախկինում նույնացվում էր կաղամբի հետ և, բնականաբար, չէր ուտվում։
Կ. Խաչիկյան